Tot voor enkele jaren wist ik eenvoudig niet dat Heide, het zuidelijke deel van onze buurgemeente Kalmthout, een joods verleden had. Ondertussen las ik erover in de krant. De synagoge had ik nog nooit gezien. Ik wist ondertussen wel dat ze bestond, en zal worden gerestaureerd. Gisteren organiseerde N-VA/PLE een door Jan Ingelbrecht gegidste wandeling door de voormalige joodse wijk in Heide, ook langs de synagoge. Zo leerde ik dat in het begin van de 20e eeuw Heide voor 2/3 joods was. Er was niet alleen een synagoge, maar ook een talmoedschool (jeshiva – de eerste die in België werd opgericht), waar studenten uit heel Europa naartoe kwamen. We kregen de villa’s en huizen te zien, en hoorden de verhalen van de bewoners en van hun buren. Ook het antisemitisme van de jaren 1930 en de vervolging in de Tweede Wereldoorlog kwamen aan bod.

De synagoge staat er wat onwezenlijk, in een rustige wijk in de Antwerpse Kempen. Het is de enige synagoge in het Vlaamse “platteland”, in de mate dat Heide aan die beschrijving voldoet. Een stille getuige van de geschiedenis. Ik hoop dat de restauratie snel volgt, en dat het gebouw (ook) een museumfunctie kan krijgen. En een herdenkingsplaats kan worden –zoals eigenlijk elke herinnering aan het joodse verleden in Europa ook een “in memoriam” is, een verwijzing naar de meest onwezenlijke episode uit de geschiedenis van ons werelddeel, de holocaust.

Deze zomer was ik in Rhodos. We bezochten daar ook de synagoge – een stuk groter dan die in Kalmthout, veel ouder ook (12e eeuw, herbouwd in de 15e eeuw). En af en toe nog in gebruik. Er woonden nogal wat joden in Griekenland. In Rhodos zelfs al in de 2e eeuw voor Christus, dus vóór de vernietiging van de tempel door de Romeinen en het begin van de grote diaspora. Ze overleefden er eeuwenlang, met name omdat het Ottomaanse Rijk hen altijd had verwelkomd. Maar vanzelfsprekend leidde de Duitse bezetting ook daar tot een massale deportatie, al vond die pas laat tijdens de oorlog plaats (juli 1944), wat een aantal slachtoffers het leven heeft gered. De torahrollen bleven bewaard. De rabbijn gaf ze aan de plaatselijke imam, correct redenerend dat de Duitsers de rollen overal zouden gaan zoeken, behalve in de moskee !

’s Anderendaags gingen we terug naar de synagoge, en spraken met een man die als 13-jarige naar Auschwitz was afgevoerd, en dat als één van de weinigen kan navertellen. Dat deed hij dan ook. Hij sprak zijn vierde taal (al eindigde zijn schoolloopbaan bij zijn deportatie), ik luisterde in mijn vijfde – en stelde enkele vragen in het Frans. Ik kende het verhaal wel – een tiental jaren geleden bezocht ik Auschwitz-Birkenau. Toch blijft het een voorrecht om het uit eerste hand te horen. Aan ons daarmee om het verhaal levend te houden, ook wanneer er niemand meer zal zijn om het zelf te vertellen.

Het blijft onwezenlijk als je door Europa reist om te zien hoe gigantisch veel joodse cultuur tijdens de oorlog (en soms ook al voordien) gewoon vernietigt, uitgewist is. Het is goed dat er actief aan wordt gewerkt om wat er nog is te bewaren. Maar soms voelt het als een druppel op een hete plaat. En alleen de stenen redden blijft zeer onvolmaakt. Zoveel mensen, zoveel verhalen, zoveel leven dat werd afgenomen.

Zodat niemand weet hoe mooi ze toen was
Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία